II – Doktor: Miłość i uniesienia ducha
Ten krótki przegląd nauki Augustyna byłby niekompletny, gdyby pominięto tu wzmiankę o duchowym aspekcie jego doktryny, złączonej ścisłymi więzami z nauką filozoficzno-teologiczną, który jest niemniej bogaty. Znowu trzeba przypomnieć jego nawrócenie, stanowiące okazję napisania niniejszego Listu. W tym bowiem czasie podjął zdecydowane postanowienie realizowania najwyższej formy chrześcijańskiej doskonałości. Temu postanowieniu nie tylko pozostał zawsze wierny, lecz w jego urzeczywistnienie zaangażował wszystkie swoje siły, aby również innym ukazać swoją drogę. Czynił to czerpiąc ze swojego doświadczenia i z Pisma Świętego, które dla wszystkich jest pierwszym pokarmem pobożności.
Był człowiekiem modlitwy, a nawet można by powiedzieć, że stał się on modlitwą. Wystarczy wskazać na wspaniałe wypowiedzi zawarte w „Wyznaniach”, napisane w formie listu skierowanego do Boga. Z jakąś nieprawdopodobną wytrwałością mówił wszystkim o konieczności modlitwy: „Bóg pragnie, abyśmy w tych zawodach walczyli bardziej modlitwą niż siłą”198). Opisał też jej naturę, bardzo prostą, a równocześnie skomplikowaną199), jej wewnętrzny charakter, dzięki któremu mógł modlitwę porównać z pragnieniem: „Samo bowiem pragnienie twoje jest modlitwą: jeśli ciągłe jest pragnienie, ciągła jest modlitwa”200). Podkreśla ponadto jej walor społeczny: „Modlimy się za tych, którzy nie są jeszcze powołani, aby zostali powołani. Może bowiem tak są przeznaczeni, że dzięki naszej modlitwie otrzymają łaskę”201). Akcentuje jej konieczny związek z Chrystusem, „który modli się za nami, modli się w nas i my modlimy się do Niego. Modli się za nami jako nasz kapłan, modli się w nas jako nasza głowa, modlimy się do Niego jako do naszego Boga. Rozpoznajemy więc w Nim nasze głosy i Jego głosy w nas”202).
Ze stale rosnącą gorliwością Augustyn przeszedł poszczególne stopnie uniesień wewnętrznych i przedstawił ich pełny program przeznaczony dla wszystkich; ten obszerny i uporządkowany program obejmuje: poruszenie ducha do kontemplacji, oczyszczenie, stałość i pogodę ducha, wejście w światło i zamieszkanie w świetle203), stopnie miłości początkowej i rozwijającej się, gorliwej i doskonałej204), dary Ducha Świętego złączone z błogosławieństwami205), prośby modlitwy Pańskiej206), przykład Chrystusa207).
Jeśli błogosławieństwa ewangeliczne są ujmowane jako swego rodzaju nadprzyrodzony klimat, w którym powinno upływać życie chrześcijanina, to dary Ducha Świętego sprowadzają nadprzyrodzoną rzeczywistość łaski, która pozwala, aby ów klimat zaistniał. Elementy modlitwy Pańskiej lub każda w ogóle modlitwa, która ostatecznie sprowadza się do próśb zawartych w „Ojcze nasz” — stanowią konieczne pożywienie. Przykład Chrystusa jest dla wszystkich modelem, który winni naśladować. Miłość stanowi duszę wszystkiego, źródło promieniowania i tajemniczą siłę życia duchowego. Należy się przeto Biskupowi Hippony wielka chwała, że do miłości sprowadza całą doktrynę i całe chrześcijańskie życie: „Prawdziwa miłość polega na tym, abyśmy przywiązali się do prawdy i sprawiedliwie żyli”208).
Do tego bowiem prowadzi Pismo Święte, które całe „mówi o Chrystusie i wzywa do miłości”209); również teologia, która w niej odnajduje swój cel210), filozofia211), pedagogika212), a nawet polityka213). Miłość stanowi istotę i normę chrześcijańskiej doskonałości214), jest pierwszym owocem Ducha Świętego215), rzeczywistością, w której nikt nie może być zły216), tym dobrem, w którym zawierają się wszystkie dobra i bez którego nic inne dobra nie znaczą: „Miej ją miłość), a wszystko posiądziesz; bez niej nic ci nie pomoże, co byś mógł posiadać”217).
Ukazuje z kolei niewyczerpane bogactwa tej miłości: łatwym czyni wszystko, cokolwiek jest trudne218), nowym, co stało się już przyzwyczajeniem219); nadaje nieprzepartą moc zdążaniu do najwyższego dobra, ponieważ tutaj, na ziemi, nie ma nigdy pełnej miłości220); uwalnia od wszelkich zainteresowań, które nie mają związku z Bogiem221); nie może być oddzielona od pokory: „gdzie pokora, tam i miłość”222); jest istotą każdej cnoty: cnota bowiem jest niczym innym jak uporządkowaną miłością223) — i darem Boga. To ostatnie stwierdzenie o darze Bożym stanowi kryterium rozróżniające i oddzielające naturalistyczną koncepcję życia od chrześcijańskiej: „Skąd jest w człowieku miłość Boga i bliźniego, jeśli nie od samego Boga? Jeśli bowiem nie od Boga, lecz z ludzi, zwycięstwo odnoszą pelagianie; jeśli zaś od Boga, zwyciężamy pelagian”224).
Z miłości zrodziło się w Augustynie wielkie pragnienie kontemplowania rzeczy Bożych, co jest właściwe mądrości225). Praktykował często najgłębsze formy kontemplacji, oprócz słynnego przeżycia w Ostii226) miało miejsce także wiele innych. „I często to czynię — mówi o swoim zwyczaju kontemplowania Pisma Świętego, aby nie dać się pochłonąć przez liczne zajęcia — w tym znajduję radość i jeśli mogę nieco oderwać się od koniecznych zajęć, oddaję się tej rozkoszy… Czasem pozwalasz mi zaznać niezwykłego stanu duszy, jakiejś przedziwnej słodyczy, która jeśliby osiągnęła we mnie pełnię, nie wiem, czym by była, ponieważ nie żyłbym już tym życiem”227). Jeśli do przenikliwości Augustyna w zakresie teologii i psychologii oraz jego szczególnych możliwości pisarskich dodamy przedstawione wyżej doświadczenia, wtedy zrozumiemy, dlaczego z tak wielką subtelnością potrafił opisać mistyczne uniesienia i przez wielu uznany został za mistrza mistyków.
Chociaż dominowało w nim umiłowanie kontemplacji, Augustyn przyjął jednak „ciężar” biskupstwa i zachęcał innych, by to samo uczynili, odpowiadając w ten sposób z pokorą na wezwanie Matki Kościoła228). Równocześnie jednak swoim przykładem i słowem pisanym pouczył, jak wśród pasterskich zajęć można zachować także zamiłowanie do modlitwy i kontemplacji. Trzeba w tym miejscu przytoczyć klasyczną syntezę tego, którą znajdujemy w „ Państwie Bożym”: „Miłowanie prawdy potrzebuje świętego odpocznienia, obowiązek zaś miłowania nakazuje przyjąć słuszne zajęcie. Jeśli nikt nie nakłada na nas tego brzemienia, bądźmy wolni dla poznawania i dociekania prawdy; jeśli zaś nakłada, przyjmijmy je z obowiązku miłowania; lecz i wtedy w żaden sposób nie porzucajmy rozkoszy płynącej z prawdy, aby po odjęciu słodyczy, nie przygniótł nas obowiązek”229). Przedstawiona tutaj głęboka doktryna zasługuje na obszerną i uważną refleksję. Staje się to tym łatwiejsze i skuteczniejsze, jeśli się spojrzy na Augustyna jako na tego, który pozostawił świetlany przykład tego, jak godzić wspomniane poprzednio dwa aspekty pozornie przeciwstawne: modlitwę i działanie.
|
Przypisy
198) Contra secundam Juliani responsionem imperfectum opus, 6, 15: PL 45, 1535.
199) Por. O Kazaniu Pana na Górze, 2, 5, 14: PL 34, 1236.
200) Objaśnienia Psalmów (Enarrationes in ps.) 37, 14: PL 36, 404.
201) Dar wytrwania, 22, 60: PL 45, 1029.
202) Objaśnienia Psalmów (Enarrationes in ps.), 85, 1: PL 37, 1081.
203) Por. O wielkości duszy, 33, 73-76: PL 32, 1075-1077.
204) Por. O naturze i łasce, 70, 84: PL 44, 290.
205) Por. O Kazaniu Pana na Górze, 1, 1, 3-4: PL 34, 1231-1232; O nauce chrześcijańskiej, 2, 7, 9-11: PL 34, 39-40.
206) Por. O Kazaniu Pana na Górze, 2, 11, 38: PL 34, 1286.
207) Por. O świętym dziewictwie, 28, 28: PL 40, 411.
208) O Trójcy Świętej, 8, 7, 10: PL 42, 956.
209) Początkowe nauczanie religii, 4, 8: PL 40, 315.
210) Por. O Trójcy Świętej, 14, 10, 13: PL 42, 1047.
211) Por. List 137, 5, 17: PL 38, 524.
212) Początkowe nauczanie religii, 12, 17: PL 40, 323.
213) Por. List 137, 5, 17; 138, 2, 15: PL 38, 524; 531-532.
214) Por. O naturze i łasce, 70, 84: PL 44, 290.
215) Por. Homilie na Ewangelię św. Jana, 87, 1: PL 35, 1852.
216) Homilie na listy Jana, 7, 8; 10, 7: PL 35, 1441; 1470-1471.
217) Homilie na Ewangelię św. Jana, 32, 8: PL 35, 1646.
218) Por. O doskonałym wdowieństwie, 21, 26: PL 40, 447.
219) Por. Początkowe nauczanie religii, 12, 17: PL 40, 323.
220) Por. Mowy, 169, 18: PL 38, 926; De perf. iust. hom.: PL 44, 318.
221) Por. Objaśnienia Psalmów (Enarrationes in ps.) 53, 10: PL 36, 666-667.
222) Homilie na pierwszy list św. Jana, prolog, Warszawa 1977, tł. W. Szołdrski i W. Kania: PL 35, 1977.
223) Por. Państwo Boże, 15, 22: PL 41, 467.
224) O łasce i wolnej woli, 18, 37: PL 44, 903-904.
225) Por. O Trójcy Świętej, 12, 15, 25: PL 42, 1012.
226) Por. Wyznania, 9, 10, 24: PL 32, 774.
227) Wyznania, 10, 40, 65: PL 32, 807.
228) Por. List 48, 1: PL 33, 188.
229) Państwo Boże, 19, 19: PL 41, 647.
|
